3. Ten aanval!
- Details
De beroemde „Karel de Grote“-schaakset is een van de oudste schaaksets met schaakkoninginnen die er ook echt als koninginnen uitzien.
De set vormde ooit een van de schatten van de St. Denis Abdij, de begraafplaats van de Franse koningen in een voorstad van Parijs. Men dacht lang dat de stukken een geschenk waren van kalief Haroen ar-Rashid [766-809] aan keizer Karel de Grote [747/814]. Inmiddels weten we dat beide heren niets met de set te maken hebben; de ivoren stukken werden, zo is de meest gangbare opvatting nu, pas eind 11e eeuw gemaakt in Salerno of Amalfi in Zuid-Italië. De legende die dit schaakspel met Karel de Grote verbindt, ontstond eind 12e eeuw in Frankrijk en had als doel de nauwe relatie te benadrukken tussen de toenmalige heersers over Frankrijk en hun voorgangers, de Karolingische dynastie en haar beroemdste vertegenwoordiger, Karel de Grote.
Yuri Averbakh gelooft de dames gevonden hebben, die mogelijk als voorbeeld hebben gediend voor de koninginnen van deze beroemde schaakset. Hij denkt namelijk dat de set een historische gebeurtenis verbeeldt, en wel de veldtocht van de Noormannen tegen Constantinopel in het begin van de jaren 1080. Hij concludeert dit op grond van de vorm van de schilden van de ruiters op de paarden [ovaal versus rond], en de vormgeving van de koninginnen en de koningen.
De Schrik van de Wereld tegen keizer Alexius van Constantinopel
Als de Noormannen in het begin van de 11e eeuw naar Zuid-Italië [de laars] komen, staat dat formeel onder Byzantijnse controle; ze beginnen als vazallen van de plaatselijke Langobardische vorsten en hertogen, maar als snel onderwerpen ze de Langobarden ook wel Lombarden genoemd, en verdrijven ze de Byzantijnen. De leider van de Noormannen, Robert Guiscard, trouwt in 1058 met Sikelgaita, de dochter van de vorst van Salerno. Vervolgens valt hij Sicilië aan dat in handen is van de Saracenen. Ook zij ruimen grotendeels het veld. In 1059 roept de toenmalige paus Robert Guiscard officieel uit tot hertog van Apulië, Calabrië en Sicilië. Maar Guiscard heeft grotere ambities. Niet voor niets is zijn bijnaam “Terror Mundi”, de “Schrik van de Wereld”: hij heeft zijn zinnen gezet op het Byzantijnse rijk.
De Byzantijnse keizer Michael VII voelt de bui al hangen. Hij wil Guiscard te vriend houden, omdat hij zijn handen al vol heeft aan de oprukkende Sjeltsjoeken, en daarom nodigt hij de oudste dochter van Giscard en Sikelgaita, op dat moment nog een kind, uit naar Constantinopel als toekomstige bruid voor zijn zoon, de kroonprins. Daar aangekomen krijgt ze een nieuwe naam ’Helen’. Voor Guiscard is dit een mogelijkheid om meer invloed in Byzantium te krijgen en hij stemt maar al te graag in.
De Byzantijnse aristocratie is echter niet blij met de sympathie van keizer Michael voor de Noormannen, zet hem af en benoemt een nieuwe keizer; de dochter van Guiscard wordt gegijzeld. Als Guiscard hier lucht van krijgt, heeft hij een aanleiding om Constantinopel te belegeren. Hij brengt hij een groot leger op de been, en bereidt zich voor op een mars naar de Byzantijnse hoofdstad.
Inmiddels heeft de opvolger van Michael in 1081 plaatsgemaakt voor Alexius I Comnenus, die keizer is geworden na een staatsgreep. Zijn moeder, Anna Da-lassena, zou de samenzwering georganiseerd hebben. De nieuwe keizer mag ter verpozing graag een partijtje schaken. Dat meldt althans zijn dochter, Anna Comnena, in haar boek de Alexiad [1148], waarin ze haar vaders carrière beschrijft van 1069 tot zijn dood in 1118. Alexius neemt de verdediging van het land tegen de externe vijanden op zich, alle overige bestuurszaken laat hij aan moeder over.
Guiscard bereikt in 1081 Albanië en verslaat keizer Alexius in de slag bij Dyr-rhachium [Durazzo]. We weten overigens, wat Averback niet vermeldt, dat de tent van de keizer en diens persoonlijke bezittingen [inclusief schaakbord?] in handen vallen van Guiscard, die het jaar daarop Corfu bezet. Zijn zegetocht wordt onderbroken als paus Gregorius VII hem in 1083 vraagt terug te keren om hem te helpen tegen de Duitse keizer Hendrik IV, die hem belegert in Rome. Bij een nieuwe poging Constantinopel te veroveren krijgt Guiscard met een onverwachte vijand te maken: de pest. Hij sterft op het slagveld, bitter beweend door zijn geliefde Sikelgaita.
En wat heeft dat allemaal met de ’Karel de Grote’-schaakstukken te maken? Ik laat Averbakh aan het woord:
“En toen viel het kwartje! Inderdaad, de vier koninklijke figuren van de ‘schaakstukken van Karel de Grote’ komen uit dit dramatische verhaal:
- Michael en zijn schoondochter, Helen,
- en Alexius en zijn moeder, Anna [Dalassena]!
Het werd meteen duidelijk waarom de koning en de keizer er identiek uitzien: het zijn allebei gelijkwaardige vorsten, maar de koninginnen zijn verschillend. Helen oogt bescheiden in haar jurk met lange wijde mouwen, typisch voor West-Europa in die tijd. Het feit dat ze wordt beschermd door de Noormannen en de leeuwen benadrukt haar geïsoleerde positie in Constantinopel. De moeder van Alexius wordt afgebeeld als een keizerin, wat ze in feite is, met een kroon op haar hoofd en luxe kleding.”
Hmm... Ik heb mijn vraagtekens. Averback schrijft in zijn zoektocht naar een model voor de schaakkoningin:
„Wat als je daadwerkelijk in de annalen van de West-Europese geschiedenis zou zoeken naar een vrouw van koninklijke bloede die beroemd was omdat ze haar man vergezelde in militaire campagnes, en misschien zelfs zelf aan de strijd had deelgenomen?“
Dat zette me aan het denken. Geen van de dames die hij noemt, voldoet aan zijn eisen. Anna is een sterke Byzantijnse vorstin, dat wel, maar geen krijgster, en van Helen is na 1078 niets met zekerheid bekend. Hoe waarschijnlijk is het dat je daar een schaakset van maakt?
Is er dan geen dame die aan Averbakhs eisen voldoet? Ik heb er een gevonden: Sikelgaita van Salerno [waar de schaakset mogelijk gemaakt werd!], de tweede echtgenote van Guiscard en de moeder van Helen. In de Alexiade noemt Anna Comnena haar: "een andere Pallas, als ze geen tweede Athena was."
Sikelgaita bezat haar eigen gebieden, voerde haar eigen leger aan en trok met Guiscard op tegen het Byzantijnse Rijk. In de slag bij Dyrrhachium was ze aanwezig op het slagveld en wist ze de Normandische troepen te hergroeperen, nadat die in eerste instantie teruggedrongen waren door de Byzantijnen. In 1083 keerde Sikelgaita terug naar Italië om samen met Guiscard voor paus Gregorius VII te vechten en vervolgens streed ze weer aan de zijde van haar echtgenoot tegen de Byzantijnen; ze was aanwezig toen hij tijdens die veldtocht overleed. Sikelgaita is zo goed als vergeten. Maar, wie weet, leeft ze incognito voort in de Charlemagneset.
De meest recente hypothese, van de Italiaanse kunsthistorica Luciania Speciale, is trouwens dat de set gemaakt is ter gelegenheid van de wijding in 1130 van Roger II tot eerste koning van Sicilië. Roger was een kleinzoon van Robert Guiscard en Sikelgaita! De set zou bestemd geweest zijn voor Roger’s vrouw Elvira, de dochter van koning Alfons VI van Léon en Castilië [1040-1109] en ene Isabel. Men vermoedt dat deze Isabel de weduwe was van een mohammedaanse prins, die na diens dood haar toevlucht zocht aan het hof van Alfons in Toledo, zich bekeerde tot het christendom, haar naam veranderde in Isabel en vervolgens de maîtresse en [vierde] echtgenote van Alfons VI werd.
En om de cirkel rond te maken: een legende vertelt hoe deze Alfons, die de Reconquista – herovering van Spanje – leidde, ooit schaakmat gezet werd door Ibn Ammar, die niet alleen vizier van de Koning van Sevilla was, maar tevens dichter en vermaard schaker. Toen Ibn Ammar tijdens onderhandelingen met Alfons een uitzonderlijk mooie schaakset tevoorschijn haalde, wilde Alfons deze tot elke prijs hebben. Ibn Ammar bedong dat de schaakset naar de koning zou gaan als deze won en dat hij, als hij won, mocht vragen wat hij wilde. De koning stemde toe. Ibn Ammar won en vroeg de koning Sevilla te sparen. En aldus geschiedde. Alfons was een man van zijn woord!
Alie Blokhuis
November 2023
2. Karma versus vrije wil
- Details
Een voorloper van het Arabische schaakspel Shatranj speelt een beslissende rol in het beroemde Indiase epos Mahabharata, dat gaat over het ontstaan van India en haar spirituele tradities. Het is geschreven in de 1e eeuw na Chr, maar mondelinge versies ervan gaan terug tot ver daarvoor. Een rode draad in dit werk vormt de strijd om de troon tussen twee dynastieën: de Pandava’s en de Kaurava's. De Pandava’s worden uitgedaagd om met de beste bordspeler en dobbelaar van hun tijd, een Kaurava, de strijd aan te gaan. Ze verliezen niet alleen al hun bezit en zichzelf maar ook hun gemeenschappelijke vrouw Draupadi.
Als Draupadi door een Kaurava op schandelijke wijze gedwongen wordt zich te ontkleden, voorkomt de god Krishna dit door haar in een eindeloos kleed te wikkelen. Draupadi eist als genoegdoening voor de vernedering de vrijheid van de Pandava’s en de teruggave van hun wapens. De oorlog die hierop volgt wordt uiteindelijk gewonnen door de Pandava’s.
Smeltkroes
India wordt tegenwoordig door de meeste schaakhistorici gezien als de bakermat van het bordspel Chatrang, dat de Arabieren na de verovering van Perzië [2e helft 7e eeuw na Chr.] omdoopten tot Shatranj. De schaakhistoricus Gerhard Josten [Chess, a living fossil, 2001) vermoedt dat Chatrang is ontstaan in het Kushanrijk [m.n. de Gandhararegio], door een aantal geavanceerde spelconcepten uit meerdere landen te combineren. Dit rijk uit de eerste eeuwen na Christus had diplomatieke contacten met Rome, het Perzische Rijk en China. Het stond bekend om zijn religieuze tolerantie, en de samensmelting van culturele opvattingen. Enkele eeuwen lang was het het centrum van de uitwisseling tussen het Oosten en het Westen, met name via de zijderoute. Tolerantie in Ghandara … Het kan verkeren ….
Hoe het ook zij, duidelijk is wel dat bij al deze voorlopers van Shatranj dobbelstenen bepaalden met welk stuk gespeeld moest worden. Dat heeft volgens Yuri Averback te maken met de leer van het karma, de basis-filosofie van hinduisme en boeddhisme. Het werpen van de dobbelsteen bete-kende de manifestatie van het lot. De dobbelsteen rolt, en je moet leven met de resultaten. De geworpen dobbelsteen vertegenwoordigt het onherroepelijke, datgene waarop je geen invloed kunt uitoefenen.
Het opgeven van de dobbelstenen was een revolutionaire stap, die niet alleen het spel zelf veranderde, maar ook de filosofie ervan. Nu hing het resultaat van de wedstrijd volledig af van de keuze van de spelers. Ze werden meesters van hun lot. Averbakh denkt dat de Grieken voor die stap verantwoordelijk waren. Zij brachten, zo vermoedt hij, hun oorlogsspel petteia naar Noordwest-India, waarmee ze veel handelscontacten hadden.
In vergelijking met schaken was het een eenvoudig spel, maar het belangrijkste was dat er niet met dobbelstenen gespeeld werd! Het is de speler zelf die beslist waar en welke stukken hij/zij plaatst. Er is volledige keuzevrijheid.
Chatrang Petteia
Het „opgeven“ van de dobbelstenen is trouwens een groot woord, want uit de literatuur blijkt dat de variant met dobbelstenen nog lang in zwang bleef.
Huon van Bordeaux
Zo komt er in het chanson de geste Huon van Bordeaux (geschreven rond 1200) een scène voor waarin een emir een weddenschap met de ridder Huon afsluit: als Huon de dochter van de emir - een topschaakster - weet te verslaan, mag hij een nacht met haar doorbrengen. Als hij verliest, betekent dat einde verhaal voor Huon.
Huon vraagt de prinses: „Hoe wil je spelen? Door zelf de stukken te ver-plaatsen, of met dobbelstenen?”
Ze antwoordt: „Alleen met de stukken.“
De prinses verkiest dus een intelligentiespel boven een kansspel en verwerpt het gebruik van dobbelstenen om te bepalen met welk stuk ze moet spelen. Pas in het begin van de 14e eeuw ruimen de dobbelstenen definitief het veld. En wat Huon betreft. Het is zijn geluk dat de dochter van de emir tijdens het spel verliefd op hem wordt en hem uit vrije wil uit een aanvankelijk hopeloze positie laat ontsnappen.…
Haar offer levert voor haarzelf niet het gewenste resultaat op: Huon weigert als echt “Christelijke ridder” het bed met haar te delen. En haar wordt, anders dan Draupadi voorlopig geen wraak gegund.
Alie Blokhuis
Oktober 2023
Cherchez la femme (1)
- Details
Onze Alie Blokhuis heeft het initiatief genomen om dit seizoen een maandelijks column te schrijven voor onze website. Een prachtig initiatief! In de columns zal steeds aandacht zijn voor het thema "de vrouw en het schaken", en dan geplaatst in een historisch perspectief. Vandaag de eerste aflevering.
Een van de vele mysteries in de geschiedenis van het schaakspel is hoe en waarom de vizier werd vervangen door de koningin, toen het spel rond het jaar 1000 naar Europa kwam.
„Toen ik voor het eerst over dit mysterie nadacht“, schrijft de vorig jaar op 100-jarige leeftijd overleden Russische grootmeester Yuri Averback in zijn boek A History of Chess [2012], „ moest ik denken aan de Franse uitdrukking ’Cherchez la femme’, Zoek de vrouw.“
Die uitdrukking leek me een leuke overkoepelende titel voor de serie columns die ik dit jaar wil bijdragen aan de site van het Paard van Ree.
De uitdrukking is bekend geworden door de Franse auteur Alexandre Dumas [van De drie musketiers] die hem halverwege de 19e eeuw gebruikte in een feuilleton. Het was een advies om bij het oplossen van een misdrijf liefdesperikelen als mogelijk motief te onderzoeken: "En tous maux, cherchez la femme" (bij alle kwade zaken, zoek de vrouw)!
Schaken en de muze [of dat nu een vrouw, muziek of poëzie is] vormen van oudsher een vaste combinatie. Dat was al zo bij de directe voorloper van het huidige schaakspel, shatranj, dat in de caravansaray langs de Zijderoute werd gespeeld, en waarbij aanvankelijk de zetten bepaald werden door met dobbelstenen te gooien. Ook werd er vaak gegokt op de uitkomst van het spel. De regels van dit spel zouden vrijwel ongewijzigd blijven tot het eind van de 15e eeuw.
Het offer van Dilaram
Uit de 7e eeuw na Chr. stamt een beroemd Perzisch verhaal over een Padishah, een soort keizer, die bij het spelen van shatranj zijn hele rijk, inclusief harem, verliest aan een buitenlandse prins. Alleen zijn favoriete vrouw Dilaram [Zielerust] - (van dil - ziel en aram - rust) rest hem nog.
In een wanhoopspoging verwedt hij haar tegen alles wat hij in de vorige wedstrijden heeft verloren. Maar ook deze partij verloopt slecht en hij komt uiteindelijk in een positie terecht waarin zijn rivaal hem bij de volgende zet mat kan zetten.
Dilaram kijkt naar de wedstrijd van achter een parda – het gordijn dat de kamer in een mannen- en een vrouwengedeelte scheidde. Wanhopig begint ze te zingen:
Oh mijn Heer, geef niet je zielerust op,
maar je twee torens.
Val aan en verwond je vijand met loper en pion
en laat het paard de koning doden.
De Padishah begrijpt dat Dilaram een briljante winnende combinatie heeft gevonden. Hij voert de zetten uit en wint het spel. Hij heeft zijn Zielerust herwonnen.
=============================
Toelichting:
Shatranj verschilt op een aantal punten van het moderne schaak:
Het bord [ashtapabord genoemd] heeft nog geen zwart-witvelden. De stukken zijn vrijwel gelijk aan die in het huidige schaakspel, met uitzondering van de dame en de loper. De bewegingsvrijheid van de stukken is wel beperkter
Shah (koning).
- Beweegt net als de koning bij schaken, maar kan niet rokeren.
Firzan (raadsheer, later dame).
- Beweegt 1 veld diagonaal en kan dus hoogstens 4 velden bereiken. De plaats van de shah en de firzan kunnen omgewisseld worden, maar de shahs staan altijd tegenover elkaar.
Alfil (olifant, later loper).
- Beweegt twee velden in diagonale richting en mag daarbij over andere stukken heenspringen. Een alfil kan hoogstens 4 velden bereiken.
Faras (paard). Identiek aan het paard bij schaken.
Rukh (strijdwagen). Identiek aan de toren bij schaken.
Baidak (voetsoldaat).
- Beweegt en slaat als de pion in schaken, maar mag op de eerste zet geen twee velden vooruit. Promoveert bij het bereiken van de overkant tot firzan.
Er zijn – anders dan in het moderne schaak – diverse manieren om te winnen:
- de koning mat zetten
- de tegenstander een 'kale koning' te bezorgen, door alle overige stukken te veroveren. De kale koning mag nog één keer een zet doen, als hij daarbij zijn tegenstander ook 'kaal' weet te maken is de uitslag remise.
- pat geven
Dilarams offer:
Oplossing (volgens bovengenoemde bewegingen!):
1. Th8+ Kxh8
2. Bf5+ Th2
3. Txh2+ Kg8
4. Th8+ Kxh8
5. g7+ Kg8
6. Ph6 mat.
September 2023
Alie Blokhuis
Pagina 67 van 67