12 (Slot) Listig in lastige situaties
- Details
Dit is alweer de twaalfde en laatste aflevering van deze onvolprezen columnserie van Alie Blokhuis. Ik heb met veel plezier de prettig geschreven afleveringen gelezen en mij vaak verwonderd dat het schaakspel, en dan met de schakende vrouw als middelpunt, zo'n belangrijke rol heeft gespeeld in de Middeleeuwse samenleving. Alie, dank voor het onderzoekswerk dat je hebt verricht en wie weet tot een volgende bijdrage.
We said our goodbyes (Ah, the night before)
The Beatles
We kunnen ons bijna niet meer voorstellen hoe belangrijk schaken was voor de Middeleeuwse cultuur. Denkers en schrijvers gebruikten woorden en beelden uit het schaakspel om commentaar te leveren op oorlog, politiek, liefde en sociale verhoudingen. Nog eind 15e eeuw is in het opvoedboek Criança y virtuosa dotrina voor Isabella [1470-1498] – de oudste dochter van Ferdinand en Isabella – te lezen dat ze moet
kunnen lezen, schrijven, spelen en zingen, dansen en zwemmen, vechten, schermen, de boog en de kruisboog kunnen hanteren, Latijn
kunnen spreken, en goed moet kunnen schaken en met de bal spelen.”
Catharina van Aragon
Ook de zeer goed opgeleide jongere zus van Isabella, Catharina van Aragon [1485-1536], kon schaken. Catharina huwde in 1509 met de beruchte Engelse koning Hendrik VIII, die twee van zijn zes echtgenotes liet onthoofden. Toen Catharina in 1531 werd verbannen van het hof, omdat ze geen levende mannelijke troonopvolger wist te produceren, werd de inventaris van haar goederen opgemaakt. Daaruit blijkt dat ze twee ivoren schaakborden met ivoren schaakstukken bezat. Het schaken maakte zozeer deel uit van het hofleven dat Henry VIII een kok van het hof opdracht gaf tot het maken van twee schaakborden en schaakstukken van suiker, versierd met goud, als pronkstuk bij een banket. Mogelijk speelde Catharine al het nieuwe schaak: het boek van Lucena’s was tenslotte aan haar oudere broer opgedragen!
Schaken was ook in de 16e eeuw in de opvoeding van hooggeplaatste dames en heren dus nog steeds een sine qua non, zeker ook van de dames die inzicht in strategie en tactiek nodig hadden als ze de zaken van hun echtgenoten moesten waarnemen, wat Catharina vaak gedaan heeft. En ze kende het klappen van de zweep: voor haar huwelijk met Hendrik VIII was ze in 1501 een blauwe maandag de echtgenote geweest van diens oudere broer. Na diens plotselinge dood nog geen half jaar later, was ze in Engeland gebleven en door haar vader Ferdinand tot zijn ambassadeur daar benoemd [de eerste vrouw op die post], gezien haar diplomatieke gaven en connecties aan het hof.
11. Wil de echte dame opstaan?
- Details
Al vanaf de intrede van het schaakspel in Europa zijn er pogingen ondernomen om het spel wat sneller te maken, denk maar aan het gebruik van dobbelstenen, en de verschillende assizes. Volgens schaakhistoricus Murray heeft men ook met andere mogelijkheden geëxperimenteerd, namelijk de herschikking van de stukken, het vergroten van het bord en de introductie van nieuwe stukken. Maar met de vergroting van de bewegingsvrijheid van de dame en de loper, de tot dan toe zwakste stukken, ontstond eind 15e eeuw een geheel nieuwe variant. De verandering in het schaakspel was zo plotseling en verspreidde zich zo snel over Europa dat twee generaties na de introductie van het nieuwe 'damesschaak', [ajedrez de la dama] het 'oude schaak' [jeu viejo] zo goed als verdwenen was.
In 1905 dook een Valenciaans manuscript op, het Scachs ’d Amors [Liefdesschaak], waarin een partij volgens de nieuwe regels gespeeld wordt tussen Venus en Mars, waarbij Mercurius als scheidsrechter optreedt.Het is geschreven door drie vooraanstaande inwoners van Valencia, leden van een plaatselijke literaire kring: de schakers Castelvi en Vinoyles en Fenollar, de scheidsrechter, die de regels uitlegt. In de marge wordt aangegeven dat zij de nieuwe regels zelf bedacht hebben.
Castellví [Mars]-Vinyoles [Venus],
Valencia, c. 1475
1.e4 d5
2.ed5 Dd5 (de eerste zet van de “nieuwe dame”)
3.Cc3 Dd8
4.Ac4 (het debuut van de nieuwe bisschop) Cf6
5.Cf3 Ag4
6.h3 Af3
7.Df3 e6
8. Db7 Cbd7
9.Cb5 Tc8
10.Ca7 Cb6
11.Cc8 Cc8
12.d4 Cd6
13.Ab5 Cb5
14.Db5 Cd7
15.d5 ed5
16.Ae3 Ad6
17.Td1 Df6
18.Td5 Dg6
19.Af4 Af4
20.Dd7 Rf8
21.Dd8 schaakmat (het eerste mat met de dame)
Al in de eerste van de 64[!] strofen wordt benadrukt dat het om een nieuwe variant gaat, en dat de koningin veel macht heeft.
De zetten verbeelden overigens nog steeds – net als in „Les Amours d’Echéz“ – de voortgang van het liefdesspel, waarbij in dit geval Mars wint. De Spaanse schaakhistoricus José Garzón kwam op basis van de watermerken van het manuscript tot de conclusie dat het gedicht in 1475 geschreven moet zijn precies op het moment van de conjunctie van Mars, Venus en Mercurius aan de Valenciaanse hemel. De vondst van het manuscript versterkte het idee dat Valencia de bakermat van het moderne schaak is, een standpunt dat onder andere een warm pleitbezorger vond in de Spaanse schaker en schaakhistoricus Ricardo Calvo. Na zijn dood in 2002 hebben zijn collega’s José Garzón en Govert Westerveld hun uiterste best gedaan om zijn gelijk te bewijzen, waarover straks meer.
De term regina [reina, femina], die vooral in literaire en didactische werken gebruikt werd, wordt aan het eind van de 15e eeuw vrijwel overal vervangen door ’dame’ en de oude term „fers“ die nog veel voorkwam in boeken met schaakproblemen die voortborduurden op hun Arabische voorgangers, wordt eveneens vervangen door het woord „dama“ of „dame“. Het woord dame voor de koningin was al wel in gebruik in Frankrijk, maar daar had ze nog niet haar huidige bewegingsvrijheid.
10. Schaken in de tuin der lusten
- Details
Aan alle zachtaardige minnaars,
speciaal voor de fijnzinnigen
die van het prachtige, waardige
het aangename, verrukkelijke
subtiele en fijne schaakspel houden
Zo begint Les Eschéz d’Amours (Het schaak van de liefde, misschien ook wel: het échec/de mislukking van de liefde!), een onvoltooid gedicht dat rond 1370 eeuw geschreven is door een onbekend dichter, waarschijnlijk iemand van de universiteit in Parijs. De dichter borduurt in dit werk voort op de schaakallegorie van het Schaakboek van Jacobus de Cessolis, maar in plaats van de stukken te zien als representanten van het hof en beroepsbeoefenaren, stelt de dichter zich een schaakspel voor waarvan de stukken corresponderen met de emoties van twee geliefden die schaken in een liefdestuin.
Meester E.S., Minnetuin met schaakspelers. Illustratie uit Les Echéz d’Amours ca. 1450-1467
De setting van de schaakscène - die overigens slechts een onderdeel van het hele verhaal uitmaakt - is ontleend aan de zeer populaire 13e-eeuwse Roman de la Rose. Net als in dit verhaal, begint de scène in Les Eschéz d’amours met een dichter die naar een tuin der liefde gaat, een veel voorkomend onderwerp in de kunst in de late Middeleeuwen. Als hij in de tuin is, ziet de dichter een van de zonen van Venus schaken met een schone dame. Het spel eindigt in een gelijkspel, waarna de dichter zelf tegen de dame gaat spelen. Deze verslaat hem makkelijk door hem smadelijk mat te zetten in de linkerhoek.
Een andere zoon van Venus, Cupido, komt de radeloze dichter troosten. Hij adviseert hem hoe hij het schaakspel het beste kan spelen, en legt hem daarbij de regels van de hoofde liefde uit. Als zijn betoog is afgelopen, verschijnt de godin Athena die de dichter bestraffend toespreekt omdat hij naar Cupido heeft geluisterd, en dringt erop aan dat hij een contemplatief leven gaat leiden in plaats van een wellustig. Als dit te moeilijk voor hem is, voegt ze eraan toe, dan moet hij „het actieve leven“ volgen, maar dat vereist wel dat hij zijn seksuele verlangens in bedwang houdt. Het feit dat de dame hem in de linkerhoek heeft mat gezet, betekent dat hij deze les nog niet geleerd heeft. Athene geeft hem vervolgens 35 tips om de wellust op afstand te houden, waarvan er één te denken geeft: „Om pure afkeer op te wekken, zou men de kamer van zijn dame moeten binnensluipen om haar te zien voordat ze 's morgens wordt opgemaakt.“ Als Athene vervolgens gaat uitleggen wat het „actieve leven“ precies inhoudt, breekt de tekst af.
De macht van vrouwen
Pagina 64 van 67