6. Vreemde vogels
- Details
“Het is dat ik je mag”, had zijn leraar gezegd”, anders zou ik niet aarzelen je te vermoorden. Dus dit is je keuze: verlaat Bagdad, vestig je hier ver vandaan en zweer dat ik je naam nooit meer hoor.”
De merel
Daar sta je dan – met een schaakbord in je ene en een luit in je andere hand. Weggestuurd uit je land, omdat je leraar jaloers is op je succes. Dat overkwam Ziryâb, een vrijgelaten zwarte slaaf, die op het punt stond zijn muziekleraar aan hof van kalief Harun Al-Rashid (ca. 766-809), te overvleugelen.
Bronzen schaakstuk van Harun-al-Rashid
Het leven van deze vluchteling, bekend geworden onder zijn bijnaam Ziryâb, “merel” of “zwarte vogel” – vanwege zijn huidskleur -, leest als een sprookje en laat ook zien dat het schaakspel niet alleen via Constantinopel en Zuid-Italië naar West Europa kwam. Minstens zo belangrijk, zo niet belangrijker was de route Bagdad – Noordafrika – Spanje.
Na lange omzwervingen in Syrie en het huidige Tunesië kreeg Ziryâb een uitnodiging van de emir van Córdoba [in het huidige Spanje], die wel oren had naar een beroemd muzikant uit Bagdad, waarvan de hofcultuur in hoog aanzien stond.Spanje was in het begin van de 8e eeuw veroverd door de Omajjaden, die van 661 tot 750 het Islamitisch kalifaat hadden geleid. In 750 werden ze verslagen door de Abassiden, een rivaliserende Arabische clan.
Het kalifaat van de Abassiden Al-Andalus Al-Andalus
Een gevluchte Omajjaadse prins behield echter het grootste deel van Spanje [Al-Andalus], dat uitgroeide tot het emiraat – later kalifaat – Córdoba, dat tot het begin van de 11e eeuw standhield. Toen Ziryâb in 822 in Al-Andalus aankwam kreeg hij een warm onthaal van de zoon van de emir die hem uitgenodigd had. Die emir zelf was inmiddels overleden. Uiteindelijk werd hij niet alleen de belangrijkste muzikant aan het hof, maar ook een persoonlijk vriend en adviseur van de cultuurminnende vorst, aldus een biografie over de schakende musicus uit de 10e eeuw, een biografie, die we overigens wel met een korreltje zout moeten nemen. Ziryâb groeide uit tot een trendsetter avant la lettre. Hij stichtte niet alleen het Eerste Europese conservatorium, maar hij introduceerde ook nieuwe kledingstijlen, nieuwe eetgewoonten en hygiënemaatregelen.
5. Vrouwen kunnen niet schaken en schakers zijn autisten
- Details
Ooit werd ik geïnterviewd voor het personeelsblad van het bedrijf waar ik werkte. Toen ik zei dat ik lid was van de schaakclub Het Paard van Ree, was de meewarige reactie: allemaal autisten zeker! Tegen sommige vooroordelen valt niet op te boksen. Natuurlijk zijn er wel bepaalde verschijnselen waar schakers wat vaker last van hebben dan niet-schakers. Let het komende Tata-toernooi maar eens op: je zult er vast een of meerdere van herkennen! Het gaat dan bijvoorbeeld om de Kotov, de Struisvogel of de Bedrieger. Het worden wel syndromen genoemd, maar het zijn gewoon verschijnselen, want echte ziektes zijn het niet.
De Kotov
Je hebt last van de Kotov als je na lang nadenken een overhaaste zet doet, zonder rekening te houden met de gevolgen ervan. Het verschijnsel ontleent zijn naam aan grootmeester Alexander Kotov, die in zijn klassieker Think Like a Grandmaster [1971] de veel voorkomende situatie beschrijft waarbij een speler twee zetten en de consequenties ervan eindeloos doorrekent, en steeds tot dezelfde onbevredigende conclusie komt: ik verdoe mijn energie en kostbare tijd. Vervolgens speelt hij een derde zet zonder deze te berekenen, en blundert de partij weg.
Lees meer: 5. Vrouwen kunnen niet schaken en schakers zijn autisten
4. Dame aan zet
- Details
Guiscard de Noorman was niet de eerste vorst die het opnam tegen een Byzantijnse keizer. Otto I [912-973), keizer van het Heilige Roomse Rijk sinds 962, was hem in de 10e eeuw voorgegaan. En ook deze confrontatie heeft tot schaakspeculaties geleid. Als de confrontatie tussen de keizers – dit keer in Italië – uiteindelijk tot een patstelling leidt, volgen er vredesonderhandelingen. Een verwante van de Byzantijnse keizer, Theophanu, wordt daarbij uitgehuwelijkt aan de zoon van keizer Otto. In 972 trouwt Theophanu – ze is dan 12 – in de Sint-Pieter in Rome met Otto II [17], die inmiddels tot medekeizer is gekroond, en wordt ze keizerin van het heilige Roomse rijk.
Christus zegent Otto II en Theophanu
Bruidschat
Als Theophanu naar West-Europa komt, neemt ze – behalve een bruidschat –een heel gevolg mee, waaronder architecten, en verder vele kunstschatten en nieuwe gewoonten (zoals eten met mes en vork). De Byzantijnse prinses, zo wordt beweerd, bracht het hof beschaving bij.
De historicus Hans Wentzel stelt n.a.v. schaakstukken die met het hof in ver-band gebracht kunnen worden:
„Theophanu zal vanzelfsprekend schaken hebben geleerd in de hoofdstad van het Byzantijnse rijk en de stukken net zo vanzelfsprekend hebben meegenomen naar Duitsland.”
Een van de schaakstukken, die mogelijk met Theophanu in verband kunnen worden gebracht.
Dat is inderdaad niet onwaarschijnlijk. In later tijd is het bijvoorbeeld in Europa heel gebruikelijk dat schaakspelen in hofkringen als huwelijkscadeau of als diplomatieke gift ten geschenke gegeven worden. Marilyn Yalom speculeert in haar boek “Birth of the Chess Queen” [2005] over de mogelijkheid dat keizerin Theophanu een belangrijke rol heeft gespeeld bij het verspreiden van het schaakspel onder de Duitse adel. Vijftig jaar eerder had Wentzel hetzelfde idee al geopperd, en vastgesteld dat Otto II en Theophanu in ieder geval konden schaken. Dat zou dan weer passen bij de legende dat Otto II zijn dochter Mathilde bij een schaakspel zou hebben vergokt aan een Duitse edelman. De kern van de legende is waarschijnlijk politiek: voor de drie dochters die Otto II en Theophanu hadden, kon om binnen- en buitenlandse politieke redenen geen geschikte koninklijke echtgenoot worden gevonden. Twee dochters werden abdis in chique vrouwenkloosters, de derde mocht in 993 trouwen met prins Ezzo van Lotharingen, de belangrijkste Duitse graaf qua grondbezit en reputatie, maar ook iemand die politiek aan de kant van Otto II en Theophanu stond. De legende moeste een geloofwaardige reden voor het huwelijk, dat eigenlijk niet paste bij haar status. Blijft de vraag, zo schrijft Wentzel, of een keizer eind 10e eeuw een dochter überhaupt had kunnen "vergokken".
Pagina 66 van 67