Onze Alie Blokhuis heeft het initiatief genomen om dit seizoen een maandelijks column te schrijven voor onze website. Een prachtig initiatief! In de columns zal steeds aandacht zijn voor het thema "de vrouw en het schaken", en dan geplaatst in een historisch perspectief. Vandaag de eerste aflevering.
Een van de vele mysteries in de geschiedenis van het schaakspel is hoe en waarom de vizier werd vervangen door de koningin, toen het spel rond het jaar 1000 naar Europa kwam.
„Toen ik voor het eerst over dit mysterie nadacht“, schrijft de vorig jaar op 100-jarige leeftijd overleden Russische grootmeester Yuri Averback in zijn boek A History of Chess [2012], „ moest ik denken aan de Franse uitdrukking ’Cherchez la femme’, Zoek de vrouw.“
Die uitdrukking leek me een leuke overkoepelende titel voor de serie columns die ik dit jaar wil bijdragen aan de site van het Paard van Ree.
De uitdrukking is bekend geworden door de Franse auteur Alexandre Dumas [van De drie musketiers] die hem halverwege de 19e eeuw gebruikte in een feuilleton. Het was een advies om bij het oplossen van een misdrijf liefdesperikelen als mogelijk motief te onderzoeken: "En tous maux, cherchez la femme" (bij alle kwade zaken, zoek de vrouw)!
Schaken en de muze [of dat nu een vrouw, muziek of poëzie is] vormen van oudsher een vaste combinatie. Dat was al zo bij de directe voorloper van het huidige schaakspel, shatranj, dat in de caravansaray langs de Zijderoute werd gespeeld, en waarbij aanvankelijk de zetten bepaald werden door met dobbelstenen te gooien. Ook werd er vaak gegokt op de uitkomst van het spel. De regels van dit spel zouden vrijwel ongewijzigd blijven tot het eind van de 15e eeuw.
Het offer van Dilaram
Uit de 7e eeuw na Chr. stamt een beroemd Perzisch verhaal over een Padishah, een soort keizer, die bij het spelen van shatranj zijn hele rijk, inclusief harem, verliest aan een buitenlandse prins. Alleen zijn favoriete vrouw Dilaram [Zielerust] - (van dil - ziel en aram - rust) rest hem nog.
In een wanhoopspoging verwedt hij haar tegen alles wat hij in de vorige wedstrijden heeft verloren. Maar ook deze partij verloopt slecht en hij komt uiteindelijk in een positie terecht waarin zijn rivaal hem bij de volgende zet mat kan zetten.
Dilaram kijkt naar de wedstrijd van achter een parda – het gordijn dat de kamer in een mannen- en een vrouwengedeelte scheidde. Wanhopig begint ze te zingen:
Oh mijn Heer, geef niet je zielerust op,
maar je twee torens.
Val aan en verwond je vijand met loper en pion
en laat het paard de koning doden.
De Padishah begrijpt dat Dilaram een briljante winnende combinatie heeft gevonden. Hij voert de zetten uit en wint het spel. Hij heeft zijn Zielerust herwonnen.
=============================
Toelichting:
Shatranj verschilt op een aantal punten van het moderne schaak:
Het bord [ashtapabord genoemd] heeft nog geen zwart-witvelden. De stukken zijn vrijwel gelijk aan die in het huidige schaakspel, met uitzondering van de dame en de loper. De bewegingsvrijheid van de stukken is wel beperkter
Shah (koning).
- Beweegt net als de koning bij schaken, maar kan niet rokeren.
Firzan (raadsheer, later dame).
- Beweegt 1 veld diagonaal en kan dus hoogstens 4 velden bereiken. De plaats van de shah en de firzan kunnen omgewisseld worden, maar de shahs staan altijd tegenover elkaar.
Alfil (olifant, later loper).
- Beweegt twee velden in diagonale richting en mag daarbij over andere stukken heenspringen. Een alfil kan hoogstens 4 velden bereiken.
Faras (paard). Identiek aan het paard bij schaken.
Rukh (strijdwagen). Identiek aan de toren bij schaken.
Baidak (voetsoldaat).
- Beweegt en slaat als de pion in schaken, maar mag op de eerste zet geen twee velden vooruit. Promoveert bij het bereiken van de overkant tot firzan.
Er zijn – anders dan in het moderne schaak – diverse manieren om te winnen:
- de koning mat zetten
- de tegenstander een 'kale koning' te bezorgen, door alle overige stukken te veroveren. De kale koning mag nog één keer een zet doen, als hij daarbij zijn tegenstander ook 'kaal' weet te maken is de uitslag remise.
- pat geven
Dilarams offer:
Oplossing (volgens bovengenoemde bewegingen!):
1. Th8+ Kxh8
2. Bf5+ Th2
3. Txh2+ Kg8
4. Th8+ Kxh8
5. g7+ Kg8
6. Ph6 mat.
September 2023
Alie Blokhuis