4. Dame aan zet

Laatst bijgewerkt: 01 december 2023

Guiscard de Noorman was niet de eerste vorst die het opnam tegen een Byzantijnse keizer. Otto I [912-973), keizer van het Heilige Roomse Rijk sinds 962, was hem in de 10^e eeuw voorgegaan. En ook deze confrontatie heeft tot schaakspeculaties geleid. Als de confrontatie tussen de keizers – dit keer in Italië – uiteindelijk tot een patstelling leidt, volgen er vredesonderhandelingen. Een verwante van de Byzantijnse keizer, Theophanu, wordt daarbij uitgehuwelijkt aan de zoon van keizer Otto. In 972 trouwt Theophanu – ze is dan 12 – in de Sint-Pieter in Rome met Otto II [17], die inmiddels tot medekeizer is gekroond, en wordt ze keizerin van het heilige Roomse rijk.

      Christus zegent Otto II en Theophanu

 

Bruidschat

Als Theophanu naar West-Europa komt, neemt ze – behalve een bruidschat –een heel gevolg mee, waaronder architecten, en verder vele kunstschatten en nieuwe gewoonten (zoals eten met mes en vork). De Byzantijnse prinses, zo wordt beweerd, bracht het hof beschaving bij.

De historicus Hans Wentzel stelt n.a.v. schaakstukken die met het hof in ver-band gebracht kunnen worden:

„Theophanu zal vanzelfsprekend schaken hebben geleerd in de hoofdstad van het Byzantijnse rijk en de stukken net zo vanzelfsprekend hebben meegenomen naar Duitsland.”

Een van de schaakstukken, die mogelijk met Theophanu in verband kunnen worden gebracht.

Dat is inderdaad niet onwaarschijnlijk. In later tijd is het bijvoorbeeld in Europa heel gebruikelijk dat schaakspelen in hofkringen als huwelijkscadeau of als diplomatieke gift ten geschenke gegeven worden. Marilyn Yalom speculeert in haar boek “Birth of the Chess Queen” [2005] over de mogelijkheid dat keizerin Theophanu een belangrijke rol heeft gespeeld bij het verspreiden van het schaakspel onder de Duitse adel. Vijftig jaar eerder had Wentzel hetzelfde idee al geopperd, en vastgesteld dat Otto II en Theophanu in ieder geval konden schaken. Dat zou dan weer passen bij de legende dat Otto II zijn dochter Mathilde bij een schaakspel zou hebben vergokt aan een Duitse edelman. De kern van de legende is waarschijnlijk politiek: voor de drie dochters die Otto II en Theophanu hadden, kon om binnen- en buitenlandse politieke redenen geen geschikte koninklijke echtgenoot worden gevonden. Twee dochters werden abdis in chique vrouwenkloosters, de derde mocht in 993 trouwen met prins Ezzo van Lotharingen, de belangrijkste Duitse graaf qua grondbezit en reputatie, maar ook iemand die politiek aan de kant van Otto II en Theophanu stond. De legende moeste een geloofwaardige reden voor het huwelijk, dat eigenlijk niet paste bij haar status. Blijft de vraag, zo schrijft Wentzel, of een keizer eind 10^e eeuw een dochter überhaupt had kunnen "vergokken".

 

Versus de Schachis

Hoe dit ook zij, het is opvallend dat het eerste Europese gedicht over schaken, het Versus de Scachis uit het eind van de 10e eeuw, is geschreven in een abdij in het Zwitserse Einsiedeln, waarmee het Ottoonse hof nauwe banden had en waaraan het ook giften deed.

Dit gedicht is om verschillende redenen interessant:

• Het gedicht maakt voor het eerst melding van de schaakkoningin (regina) en het schaakbord met twee verschillende kleuren.
• Het gedicht begint met het aanprijzen van het schaakspel als een uniek spel waarbij dobbelstenen of gokken geen rol spelen. Die aanprijzing was vooral bedoeld om de weerstand van de geestelijkheid tegen kansspelen en gokken de wind uit de zeilen te nemen.
• Het gedicht vermeldt vervolgens de spelregels en enkele basisstrategieën en benoemt de wit en rood gekleurde stukken: rex (koning), regina (koningin), comes of curvus (graaf), eques (ridder), rochus of marchio (toren) en pedes (pion).

Volgens Yalom hebben keizerin Adelaïde, de vrouw van keizer Otto I, en keizerin Theophanu, mogelijk als model gediend voor de schaakkoninginnen. Een uitdagende stelling, maar, of hij houdbaar is, zal nog moeten blijken.

 

Diplomatie

 Wat weinig mensen weten, is dat tussen 941 en 972 grote delen van Zwitserland, met name de Alpenpassen, die heel belangrijk waren voor pelgrims naar o.a. Rome, in handen waren van plunderende Saracenen, die een basis hadden in Zuid-Frankrijk. De Alpenpassen waren door de toenmalige koning van Italië, Hugo I, in 941 om opportunistische redenen aan de Saracenen gegeven. Hugo’s ambassadeur Liutprand was daarover zo razend dat overliep naar Otto I, de aarstvijand van Hugo. Hij schreef in zijn verslag van een diplomatieke missie voor Hugo I naar Constantinopel [de Relatio de Legatione Constantinopolitana]:

Hoe onrechtvaardig probeert u uw koninkrijk te verdedigen, koning Hugo! Herodes heeft veel onschuldige mensen vermoord, opdat hij niet van zijn aardse koninkrijk zou worden beroofd, maar u laat schuldige mensen vrij rondlopen om een koninkrijk te krijgen.’

 

 

Liutprand, die Grieks sprak, was als ambassadeur van koning Hugo diverse keren in Byzantium geweest en het is dan ook niet verwonderlijk dat hij het was die Theophanu voor Otto I naar Rome haalde en de huwelijksakte opstelde. Er was overigens niet alleen diplomatiek verkeer tussen het rijk van Otto I en Byzantium, er was ook contact met het kalifaat van de Umayyaden in Al-Andalus [Spanje] – waarover een andere keer meer – juist in verband met de plunderende Saracenen. In Al-Andalus was schaken in die tijd net als in Byzantium onderdeel van de hofcultuur. Kortom een mogelijke kennismaking met schaak op twee fronten!

 

Ströbeck

Ook de zoon en kleinzoon van Theophanu hebben een rolletje in dit schaakverhaal. Zo dateert de eerste vermelding van het culturele dorp van Europa Ströbeck uit 995. In dat jaar schonk Otto III het landgoed Ströbeck aan de abdij Quedlinburg, waarvan zijn zus Adelaïde abdis was.

Volgens één legende [er zijn er meer] werd in 1011 een zekere hertog door Hendrik II, de zoon van Otto III, als gevangene overgebracht naar de bisschop van Halberstadt. De bisschop liet hem in Ströbeck opsluiten in de wachttoren en stelde boeren van Ströbeck als bewakers aan. Verveling kwelde niet alleen de gevangene, maar ook zijn bewakers. De hertog vroeg de bewakers om een ​​scherp mes en hout, sneed 32 schaakstukken, en tekende een schaakbord op een tafel. Uiteindelijk leerde hij zijn bewakers het spel, dat vervolgens van vader en moeder aan zoon en dochter werd doorgegeven.

 

Schaaktoernooi in Ströbeck in de 19e eeuw. Tekening van Hermann Lüders (1836–1908)

En daarmee komen we weer terug bij het begin. Het schaakspel speelde namelijk ook in Ströbeck een rol bij de huwelijksgebruiken. Van oudsher was het de gewoonte dat de bruidegom pas met de bruid naar bed mocht als hij een partij gespeeld had tegen een door de „dorpsraad“ aangewezen tegenstander. Won hij de partij dan was de bruid de zijne, verloor hij dan moest hij haar loskopen met geld dat vervolgens verbrast werd. Anderzijds moest een bruid die buiten het dorp trouwde nog één keer een partij spelen met de voorzitter van de dorpsraad. Ondertussen moest ze de gasten trakteren die met gevulde glazen de partij becommentarieerden. Het doel van dit gebruik was waarschijnlijk dat de bruid – ook als ze niet meer in haar geboortedorp woonde – het spel niet zou vergeten en het, net als Theophanu, in haar nieuwe omgeving zou introduceren.

Wapen gemeente Ströhbeck

 

Alie Blokhuis

December 2023